آهن یکی از مهمترین عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان است که طی چند دهه اخیر لزوم وجود آن در تغذیه گیاهان اثبات شده است. در این مقاله آموزشی از پایگاه آموزش فروشگاه کشاورزی دایان به علائم کمبود آهن در گیاه و نقش آن پرداخته می‌شود.
نقش آهن در گیاه
آهن یکی از اجزاء مهم سیستم آنزیمی گیاه است همچنین این عنصر یکی از اجزاء پروتئین فردوکسین است که برای احیاء نیترات و سولفات و آسیمیلاسیون نیتروژن و تولید انرژی لازم است. آهن کاتالیز کننده یا قسمتی از سیستم آنزیمی تولید کلروفیل است. در سنتز کلروفیل، آهن در سه مرحله اساسی به عنوان کوآنزیم ایفای نقش می‌کند. در محیط‌های کنترل شده حدود 80 درصد آهن گیاه در کلروپلاست برگ متمرکز است. در شرایط کمبود آهن در گیاه تعادل توزیع آن در کلروپلاست بهم می‌خورد. بنابراین کمبود این عنصر موجب کاهش سنتز کلروفیل و در نهایت زردی برگ می‌شود. امروزه نتایج مطالعات نشان می‌دهد که آهن در سنتز پروتئین و رشد نوک ریشه نقش دارد.
علائم کمبود آهن در گیاه
به هنگام کمبود آهن در گیاه ظهور رگبرگ‌های سبز کم رنگ و زردی سایر قسمتهای برگ گیاه را شاهد خواهیم بود. در کمبودهای شدید برگ‌ها کاملا زرد می‌شوند. به این علت که آهن داخل گیاه غیر متحرک است علائم کمبود آن در ابتدا در قسمتهای انتهایی و جوان گیاه ظاهر می‌شود و در صورت شدید بودن این کمبود، زردی تمام برگهای گیاه را فرا خواهد گرفت.
کمبود آهن در توت فرنگی
توجه شود که زردی برگ‌ها همیشه در اثر کمبود آهن رخ نمی‌دهد بلکه ممکن است این زردی به دلایل دیگری مانند کمبود منیزیم، گوگرد، ازت و یا سایر عناصر غذایی رخ دهد. عوامل دیگری نیز هستند که با اختلال در جذب و متابولیسم عناصر غذایی باعث زردی می‌شوند از جمله آنها می‌توان شوری خاک، غلظت بالای فسفر خاک، رقابت گیاهی ویا آسیب‌های ناشی از علف‌کش‌ها را نام برد. در اثر حمله برخی آفات و بیماری‌ها و یا کمبود نور نیز ممکن است زردی برگ‌ها حادث شود. در ادامه به علائم کمبود آهن در برخی از گیاهان پرداخته می‌شود.
کمبود آهن در ذرت، سورگوم و برخی دانه‌ریزها
از علائم کمبود آهن در این گیاهان می‌توان رنگ پریدگی بین رگبرگها و ظهور نوارهای زرد رنگ در تمام طول برگ اشاره کرد. کلروز در این گیاهان از برگهای بالایی و جوان شروع می‌شود. در صورتی که کمبود شدید باشد برگ‌ها سفید شده و از بین می‌روند.
کمبود آهن در ذرت – همانطور که در شکل پیداست، علائم کمبود از برگهای جوان و انتهایی شروع می‌شود
کمبود آهن در بقولات
کمبود آهن در سویا
کلروز آهن در سویا با زرد شدن بین رگبرگها شروع می‌شود. با تشدید کمبود رگبرگها نیز زرد شده و در نهایت کل برگ سفید می‌شود. نقاط نکروزه قهوه‌ای نیز نزدیک لبه برگ‌ها ظاهر می‌شود.
کمبود آهن در سویا – تصویر اول از سمت چپ در شرایط نرمال قرار دارد و رفته رفته به سمت راست شدت کمبود زیاد می‌شود.
کمبود آهن در سبزی و صیفی‌جات
به هنگام کمبود آهن در سبزی و گیاهان صیفی ابتدا نقاطی زرد در نواحی بین رگبرگ برگهای جوان ایجاد می شود. با ادامه شرایط کمبود، رنگ این نواحی زرد، روشن تر شده، در نهایت رگبرگها را نیز شامل می شود. کل برگ، زرد کم رنگ تا سفید شده؛ در شرایط خاص ممکن است نقاط لکه مردگی ایجاد شود.
کمبود آهن در گوجه فرنگی
کمبود آهن در درختان میوه
کمبود آهن در درختان به صورت کلروز و رنگ پریدگی بین رگبرگها ظاهر می شود. در شرایط کمبود شدید، برگهای جدید به طور کامل باز نشده، بین رگبرگها زرد می‌شود ولی رگبرگها، سبز باقی می‌ماند. با افزایش سن برگ، رنگ سبز توسعه یافته، معمولا شبکه بسیار نازک و سبز رگبرگها در پیش زمینه زرد برگ‌ها نمایان می‌شود. ارتفاع شاخسار و اندازه برگ‌ها کوچکتر از اندازه معمولی می‌شود و برگهای مسن‌تر، سبز می‌ماند.
کمبود آهن در سیب (تصویر سمت چپ) و لیمو (تصویر سمت راست)
پاسخ ریشه گیاه به کمبود آهن
مشخص‌ترین علامت کمبود آهن در گیاه، ممانعت از تکامل کلروپلاست برگ است. اما درباره ریشه کمبود آهن بسته به گونه گیاه سبب بروز یکسری تغییرات ظاهری و فیزیولوژیکی می‌شود. در گیاهان تک لپه و دلپه به جز علوفه کمبود آهن سبب کاهش طویل شدن ریشه، افزایش قطر منطقه نوک آن و تشکیل تعداد زیادی ریشه موئین می‌شود.
دلایل بروز کمبود آهن در گیاه
عوامل متعددی باعث بروز کمبود این می‌شود که در ادامه به مهمترین آنها می‌پردازیم:
- مهمترین دلیل کمبود آهن در گیاهان در اکثر نقاط دنیا بویژه کشور خودمان ایران، pH بالای خاک است که این بالا بودن pH نیز به خاطر وجود بی‌کربنات زیاد در خاک است. حلالیت آهن در خاک‌های قلیایی بسیار کم است که باعث کاهش جذب آن توسط گیاه می‌شود. کمبود آهن در گیاه همیشه به معنای کمبود آن در خاک نیست. به این صورت که در برخی موارد ما شاهد حضور آهن در خاک هستیم ولی چون به حالت نامحلول قرار دارد، گیاه توانایی جذب آن را ندارد که در نهایت با کمبود آهن در گیاه مواجه خواهیم شد.
- در برخی مواقع کمبود مواد معدنی در خاک منجر به کاهش جذب آهن می‌شود.
- زیادی آهک در خاک و یا بی‌کربناته بودن آب آبیاری
- شرایط غرقاب و رطوبت زیاد با مختل کردن وضعیت تهویه‌ای گیاه کمبود آهن را در پی خواهد داشت.
- کمبود یا بیشبود برخی عناصر نیز در کمبود آهن نقش دارند به طوریکه کاهش غلظت پتاسیم و منیزیم و همچنین افزایش سطح فسفر، مس، کلسیم و روی باعث بروز کمبود آهن می‌شود.
- استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی مانند فسفر
- بروز تنش‌های محیطی مانند خشکی و کمبود مواد آلی در خاک
راه‌های کنترل کمبود آهن
برای کنترل کمبود آهن در گیاهان راه‌های زیر توصیه می‌شود:
- استفاده از کودهای آهن برای برطرف کردن کمبود آن : برای اینکار می‌توان این کودها را بصورت محلول پاشی یا مصرف ریشه‌ای در اختیار گیاه قرار داد. در این زمینه می‌توانید از کود آهن دایان با خلوص 6 درصد استفاده کنید که نسبت به نمونه‌های مشابه کارایی بسیار بالایی دارد.
- پرهیز از آبیاری زیاد و غیر ضروریی : آبیاری سنگین و غرقاب زیاد موجب سنگین شدن بافت خاک و تهویه نامناسب خاک خواهد شد که اینکار باعث از دسترس خارج شدن آهن و مشکل در جذب آن توسط ریشه‌ها خواهد شد. توصیه می‌شود آبیاری را به موقع، سبک و به دفعات زیاد انجام دهید.
- تنظیم pH خاک‌های قلیایی : بالا بودن pH خاک باعث نامحلول شدن آهن در خاک می‌شود که این امر نیز تاثیر مستقیم بر کمبود آن در گیاه دارد. یکی از توصیه‌های اشتباهی که معمولا توسط برخی منابع و شرکت‌ها صورت می‌گیرد اضافه کردن گوگرد پودری به خاک است که بنابر توجیه خودشان اینکار باعث اسیدی کردن خاک و درنهایت تعدیل pH می‌شود. اما امروزه نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که صرفا اضافه کردن گوگرد به تنهایی کارساز نیست چرا که گوگرد باز به حالت غیرمحلول قرار دارد و نیاز است که با روش‌هایی آن را به حالت محلول در آوریم. بهترین و موثرترین روش برای رفع این مشکل استفاده از کودهای زیستی باکتریایی است. ریزجانداران موجود در این کودها با اکسید کردن گوگرد خاک آن را به فرم حلال در آورده و از این طریق pH کاهش یافته و خاک حالت اسیدی به خود می‌گیرد. درنهایت با اینکار حلالیت آهن نیز در خاک افزایش خواهد یافت که تاثیر مستقیمی بر رفع کمبود آن در گیاه دارد. در این زمینه می‌توانید کودهای باکتریایی دایان را مورد مطالعه و مصرف قرار دهید.
رفتن به : خرید کود زیستی باکتریایی
- جلوگیری از رفت و آمد بیش از حد ادوات و ماشین آلات کشاورزی در زمین : رفت و آمد زیاد ماشین آلات باعث فشرده شده خاک و ایجاد مشکل تهویه‌ای در خاک می‌شود که تاثیر مستقیم بر دسترسی گیاه به آهن دارد.
- مصرف کودهای شیمیایی مناسب : افزایش سطح منزیم و پتاسیم در خاک باعث کنترل کمبود آهن در خاک و افزایش جذب آن خواهد شد.
- استفاده از ارقام مقاوم : امروزه با رشد علم و تکنولوژی ارقامی از گیاهان تولید شده که نسبت به برخی محیط‌های تنش‌زا مقاومت دارند
مقاله جامع و عالی بود. ممنون از شما
عالیه. لطفا در مورد کمبود سایر عناصر هم مطلب بذارید
سلام خدمت شما، طی روزهای آتی پست‌های بیشتری منتشر خواهیم کرد
بسیارعالی واموزنده وکاربردی بود سپاس